همه چیز درباره حکيم جمال الدين ابو محمد الياس بن يوسف بن زکي بن مؤيد نظامي گنجوي
احسنت زهي سخنور چست
کاز نکته دهان عالمي شست
مي داد چو نظم نامه را پيچ
باقي نگذاشت بهر ما هيچ
«امير خسرو دهلوي»
زندگينامه
حکيم جمال الدين ابو محمد الياس بن يوسف بن زکي بن مؤيد نظامي گنجوي از داستانسرايان بزرگ و استادان مسلم در سرودن شعر تمثيلي و بزمي است. او در سال 525 در شهر گنجه متولد شد و همه عمر را به جز سفر کوتاهي که به دعوت قزل ارسلان (581-587) به يکي از نواحي نزديک گنجه کرد، در وطن خود باقي ماند تا در سال 614 يا 619 در همين شهر وفات کرد و به خاک سپرده شد.
چنانچه از اشعار او معلوم مي شود «فضيلت نظامي منحصر به شعر و شاعري نبوده و از جواني به فنون ادب و تاريخ و قصص علاقه داشته و درتحصيل علم همت کرده و مخصوصاً درنجوم صاحب اطلاع بوده است چنانکه خود گويد:
هر چه هست از دقيقه هاي نجوم----- با يکايک نهفته هاي علوم
خواندم و هر ورق که مي جستم ----- چون ترا يافتم ورق شستم
دوران زندگي نظامي با دوره حکومت اتابکان آذربايجان و موصل و شروانشاهان هم زمان بوده است. تعلق خاطر نظامي به تصوف زندگاني وي را بيشتر با زهد و عزلت همراه کرده و اين امر او را از وابستگي به دربارهاي سلاطين دور کرده است. .
پنج گنج
مهمترين اثر او «پنج گنج» يا «خمسه» است که تعداد ابيات آن را تا حدود 20 هزار بيت نوشته اند. وعبارتست از: مخزن الاسرار، ليلي و مجنون، خسرو و شيرين، هفت پيکر، اسکندرنامه، که تمامي مثنويها به سبک عراقي است.
• قديمي ترين مثنوي نظامي مخزن الاسرار است و بهترين آنها خسرو و شيرين است.
1- قديم ترين مثنوي نظامي مخزن الاسرار است. مخزن الاسرار شامل 2260 بيت است. اين مثنوي در حدود سال 570 به نام فخرالدين بهر شاه بن داود (متوفي 622) به نظم درآمد و مشتمل بر 20 مقاله در مواعظ و حکم است 2260 بيت دارد و حاوي انديشه هاي زاهدانه و عارفانه است. در هر مقاله پس از شرح عنوان مقاله، براي تأثيرگذاري بيشتر داستاني کوتاه اما پر محتوا و دلنشين روايت شده است.
2- مثنوي خسرو و شيرين شامل 6500 بيت است. اين مثنوي داستان عشق خسرو پرويز پادشاه ساساني به شيرين شاهدخت ارمني مي باشد و در سال 576 به پايان رسيده و از طرف شاعر به اتابک شمس الدين محمد جهان پهلوان بن ايلد گز (567-581) تقديم شده است.
3- مثنوي ليلي و مجنون شامل 4500 بيت است که به سال 584 به نام شروانشاه ابوالمظفر اخستان سروده شده است در اين مثنوي داستان پر سوز و گداز عشق مجنون (قيس عامري) از قبيله بني عامر و ليلي دختر سعد که از داستانهاي مشهور تازي در دوره جاهليت مي باشد به رشته نظم درآمده است.
4- مثنوي هفت پيکر يا هفت گنبد يا بهرامنامه است که در 5136 بيت به سال 593 به نام علاء الدين کرپ ارسلان پادشاه مراغه سروده شده است. اين داستان از جمله قصه هاي ايراني مربوط به دوره ساساني است و شرح روابط بهرام گور (420-348 ميلادي) با هفت دختر از پادشاهان هفت اقليم است که بهرام براي هر کدام گنبدي به رنگي خاص بر پا مي کند و هر روز از هفته را ميهمان يکي از آنان مي شود و داستاني از هر کدام مي شود.
5- مثنوي اسکندرنامه است که شامل 10500 بيت و در دو بخش به نامهاي شرفنامه و اقبالنامه به نظم درآمده است. در بخش اول نظامي اسکندر را به صورت فاتحي بزرگ و در بخش دوم در لباس حکيم و پيامبري خردمند معرفي مي کند. نظم اين مثنوي در سال 599 به اتمام رسيده و به نام نصرت الدين ابوبکر محمد جهان پهلوان نامگذاري شده است.
سبک نظامي
نظامي از شاعراني است که بايد او را در شمار ارکان شعر فارسي و از استادان مسلم ابن زبان دانست. وي از آن سخنگوياني است که مانند فردوسي و سعدي توانست به ايجاد و تکميل سبک و روشي خاص دست يابد. اگر چه داستانسرايي در زبان فارسي به وسيله نظامي شروع نشده ليکن تنها شاعري که تا پايان قرن ششم توانسته است شعر تمثيلي را به حد اعلاي تکامل برساند نظامي است.
وي در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ايجاد ترکيبات خاص تازه و ابداع معاني و مضامين نو و دلپسند و تصوير جزئيات بانيروي تخيل و دقت در وصف مناظر و توصيف طبيعت و اشخاص و به کار بردن تشبيهات و استعارات مطبوع و نو، در شمار کساني است که بعد از خود نظيري نيافته است.
با وجود آنکه آثار نظامي از نظر اطناب در سخن و بازي با لفاظ و آوردن اصطلاحات علمي و فلسفي و ترکيبات عربي فراوان و پيچيدگي معاني بعضي از ابيات ،قابل خرده گيري است، ولي «محاسن کلام او به قدري است که بايد او را يکي از بزرگترين شعراي ايران ناميد و مخصوصاً در فن خود بي همتا و بي نظير معرفي کرد.
از مخزن الاسرار:
در توحيد
اي همه هستي زتو پيدا شده----- خاک ضعيف از تو توانا شده
زير نشين علمت کائنات ----- ما به تو قائم چو تو قائم به ذات
هستي تو صورت و پيوند نه ----- تو به کس و کس به تو مانند نه
آنچه تغير نپذيرد توئي ----- آنچه نمرده است و نميرد توئي
ما همه فاني و بقابس تر است----- ملک تعالي و تقدس تر است
ساقي شب دستکش جام تست ----- مرغ سحر دستخوش نام تست
پرده بر اندازد و برون آي فرد ----- گر منم آن پرده به هم در نورد
عجز فلک را به فلک وانماي ----- عقد جهان راز جهان واگشاي
اي به ازل بوده و نابوده ما ----- وي به ابد مانده و فرسوده ما
دور جنبيت کش فرمان تست ----- سفت فلک غاشيه گردان تست
نظامي در بزم سرايي، بزرگترين شاعر ادبيات پارسي است. به جرأت مي توان گفت که او در سرايش لحظه هاي شادکامي بي همتاست، زبانش شيرين است و واژگانش نرم و لطيف، و گفتارش دلنشين. آن گونه که در بازگويي لحظه هاي رزم، نتوانسته از فشار بزم رهايي يابد به اشعار رزم نيز ناخودآگاه رنگ غنايي داده است.
شاعر بزرگ سده ششم، خود را به اخلاق پايبند مي داند و برخلاف بسياري از شاعران و سرايندگان، هرگز در سروده هايش بي پرده سخن نگفته است.
نظامي گنجوي استاد مسلم شعر غنايي و داستانهاي عاشقانه در ادب فارسي است.
برجستگيها و ويژگيهاي شعر نظامي
1- تشبيهات و توضيحات او، زيبا و هنرمندانه و بسيار خيال انگيزند.
2- در تصوير جزئيات طبيعت و حالات، بسيار تواناست.
3- انتخاب الفاظ و کلمات مناسب که نتيجه آشکار آن، موسيقي شعر اوست.
4- ايجاد ترکيبات خاص و ابداع و اختراع معاني و مضامين نو و دلپسند.
5-تازگي معاني و ابداع ترکيبات تازه که در شعر نظامي به وفور يافت مي شود، کلام وي را گاهي دچار ابهام مي کند، علاوه بر اينها کثرت «لغات عربي» و «اصطلاحات علوم» و «اصول و مباني فلسفه و معارف اسلامي» سخن اين شاعر را دشوار و پيچيده کرده است.
قرآن ! من شرمنده توام اگر از تو آواز مرگی ساخته ام که هر وقت در کوچه مان آوازت بلند می شود همه از هم می پرسند " چه کس مرده است؟ "