آثار به دست آمده از تپه ي باستاني گيان در شهرستان نهاوند نشان دهنده ي سكونت اقوام بومي ايراني در اين منطقه در 37 قرن پيش از ميلاد ( 7500 سال قبل ) است . در هزاره ي دوم قبل از ميلاد قلمرو اين استان مورد توجه اقوام كوچ نشين آريايي قرار گرفت . اقوام آريايي دام پرور بودند اما پس از اسكان عده اي از آنها در نواحي كوهستاني همدان به كشاورزي نيز پرداختند  عده اي هم چنان كوچ نشين باقي ما ندند . آب بازگشت زمان و تكامل ابزار توليد شكل بهره برداري از محيط طبيعي نيز تغيير كرد و شيوه هاي مختلف معيشت شكل گرفت . در اينجا  به اختصار به شيوه هاي گوناگون زندگي در اين استان مي پردازيم .

 


در استان همدان وجود آب و خاك حاصل خيز در پيدايش و تكوين سكونت گاه ها نقش تعيين كننده اي داشته است . تپه ي باستاني گيان در نهاوند در 5700 سال قبل محل سكونت بوميان ايراني بوده است .

الف -نقش آب : شكل گيري سكونت گاه ها در استان همدان همانند ساير نقاط ايران بيش از هر چيز به ميزان دسترسي به آب بستگي داشته است . به طوري كه مي توان گفت تمام روستاها در كنار منابع آب به وجود آمده اند . به ويژه در نواحي اي كه در آن چشمه هاي آهكي ( كارستي)‌ وجود دارد سابقه ي سكونت به زمان هاي بسيار دور برمي گردد.

ب - نقش خاك : علاوه بر آب . خاك قابل كشت نيز در پيدايش و توسعه ي روستاهاي استان نقش داشته است وجود دشت هاي حاصلخيز و هموار در اين منطقه بستر مناسبي براي فعاليت هاي كشاورزي به وجود آورده است . روستاهاي استان همدان عمدتا"‌در مجاورت و روي پادگانه هاي آبرفتي و مخروط افكنه ها استقرار يافته اند اين مناطق علاوه بر آب خاك حاصل خيز نيز دارند .

 


آب عامل شكل گيري روستاهاي اوليه استان بوده است . به عبارت ديگر نخستين روستاها در پيرامون منابع آب به وجود آمده اند و شكل تمامي آنها نيز ازنوع متمركز است .

انواع روستاهاي متمركز در استان همدان با توجه به وضعيت ناهمواري ها و شيب زمين به سه دسته تقسيم مي شوند:

الف - روستاهايي كه در دشت ها به وجود آمده اند و شكل آنها تقريبا" مدور است.

ب - روستاهايي كه درپاي كوه ها ودامنه ها و در شيب هاي تند به وجود آمده اند و به صورت پلكاني هستند .

پ - روستاهايي كه در طول رودخانه ها تكوين يافته اند و به روستاهاي طولي معروف اند .

در گذشته در روستاهاي استان ساختمان ها را از مصالحي مي ساختند كه در محيط طبيعي اطراف روستايافت مي شد. اين مصالح با توجه به اقليم و طبيعت گل . خشت . سنگ و چوب بود كه براي ساختن بناهايي با سقف هاي مسطح از آنها استفاده مي كردند . در سالهاي اخير در بناي اغلب خانه هاي روستايي از مصالحي مانند آجر . سيمان . آهن و ... استفاده مي كنند .

 


منابع درآمد روستاييان استان متنوع است و روستاييان اغلب به كارهاي چون زراعت. باغداري. دامداري. صنايع دستي . حمل ونقل . معدن وخدمات مشغول اند . زندگي يك خانوار روستايي ممكن است تنها از طريق يكي از منابع ياد شده يا تركيبي از آنها تامين شود .

 


عوامل متعددي در توسعه ي زندگي شهري در استان همدان موثر بوده اند كه به اختصار به نقش هر يك از آنها اشاره مي كنيم.

الف - آب : همه ي شهر هاي استان در مناطقي به وجود آمده اند كه در آن مناطق دسترسي به منابع آب امكان پذير بوده است .

اين عامل به عنوان عامل اصلي و تعيين كننده بيش ترين نقش را درپيدايش و توسعه ي شهرها داراست . ساير عوامل موثر در پيدايش و توسعه ي شهرها پس از اين عوامل قرار مي گيرند.

- ناهمواري: عامل ارتفاع و ناهمواري در پيدايش شهرهاي استان بي تاثير نبوده است . در شكل گيري و توسعه ي شهرهايي مثل همدان و تويسركان علاوه بر عامل آب . عامل ارتفاع نيز نقش مهمي داشته است .

اين عامل در دسترسي آسان تر به منابع آب سطحي در دامنه هاي كوه ها و دفاع در برابر دشمن نيز اهميت خاصي برخوردار بوده است .

پ - عامل ارتباطي : عامل ديگري كه در ايجاد و توسعه ي برخي از شهرهاي استان همدان دخالت داشته عامل ارتباطي است

مثلا" شهر رزن به دليل قرار گرفتن در مسير جاده اصلي همدان - تهران توسعه يافته ويه شهر تبديل شده است . اين عامل در توسعه ي شهر هاي ملاير و اسدآباد نيز بي تاثير نبوده است .

ث - موقعيت جغرافيايي : كبودر آهنگ يكي ديگر از شهرهاي استان است كه علاوه بر دارا بوده منابع غني آب هاي زير زميني نسبت به روستاهاي اطراف خود مركزيت هندسي دارد و به سبب موقعيت برتر جغرافيايي اين منطقه به تدريج توسعه يافته و به شهر تبديل شده است .

 


با توجه به سوابق تاريخي و نوع فعاليت هايي كه در شهرهاي استان صورت مي گيرد شهرهاي مختلف نقش هاي متفاوتي را ايفا مي كنند . شهر همدان علاوه براين كه از كهن ترين شهرهاي ايران است . به دليل داشتن مركزيت سياسي - اداري و نيز گسترش فعاليت هاي خدماتي درآن مهم ترين نقش را در استان ايفا مي كند . شهر لالجين  به دليل توسعه ي صنايع دستي سفال وسراميك در آن يك شهر صنعتي ( صنايع دستي ) محسوب مي شود ملاير در گذشته بيش تر نقش كشاورزي داشته ولي امروز نقش غالب را خدمات و پس از آن در كشاورزي دارد شهر رزن به دليل موقعيت ويژه ي خود يعني قرار گرفتن در مسير همدان - تهران نقش ارتباطي دارد و اين نقش در توسعه ي سريع آن موثر بوده است . شهر نهاوند به دليل قرار گرفتن در يك حوزه ي پرتراكم كشاورزي نقش كشاورزي و خدمات رساني به روستاها ي اطراف خود و پشتيباني ازآنها را برعهده دارد. ساير شهر هاي استان نيز داراي نقش هاي كشاورزي مي باشند.

 


در سالهاي اخير به موازات افزايش جمعيت روستاها و مها جرت آنان به شهرها. توسعه ي شهرها با شتاب بيش تري صورت مي گيرد در شهرها هم گسترش افقي و هم - به دليل برخي محدوديتها - رشد عمودي دارند.

از ميان شهر هاي استان طي اين سالها همدان بيشترين تغييرات را داشته است طرح جامع همدان كه در سال 1352 به تصويب رسيد حدود شهر همدان را براي بيست و پنج سال آينده تعيين كرد ولي با تغييراتي كه بعدا" در اين طرح داده شد كوي هايي در اطراف شهر همدان به وجود آمدند استان همدان قبل از پيروزي انقلاب اسلامي شامل يازده نقطه ي شهري به نامهاي همدان . ملاير . نهاوند . تويسركان . كبودر آهنگ . اسدآباد . بهار . لالجين . سامن . مريانج و سركان بوده است .

بعد از پيروزي انقلاب اسلامي وبر اساس قانون قبلي تقسيمات كشوري . قروه نيز به شهر تبديل شد و پس ازآن هم با تجديد نظر در قانون قبلي تقسيمات كشوري بخش هاي فامنين . رزن . فيروزان . دمق . قهاوند. صالح آباد . ازندريان و جورقان به شهر تبديل شده اند.

 


در استان همدان نوع ديگري از زندگي وجود داردكه به زندگي عشايري موسوم است . دامنه هاي شمالي و جنوبي الوند و ارتفاعات نيمه ي جنوبي استان با مراتع . چمنزارها . چشمه ها. رودهاي متعدد و آبو هواي متعدل در تابستان براي برخي عشاير و كوچ نشينيان كشور جاذبه ي زيادي دارد. به همين دليل عشاير تركاشوند . يارمطا قلو . جمور و بنفشه ييلاق  خود را در دامنه هاي اين كوهستان هاي اين استان سپري مي كنند.

اين عشاير قشلاق را دراستان هاي مركزي . لرستان . كرمانشاه . ايلام و خوزستان سپري مي كنند. زيان آنان لري . كردي و تركي و مذهب آنان شيعه و سني است . عشاير درمدت توقف خود در مناطق ييلاقي استان . محصولات دامي و لبني خود را به بازارهاي محلي عرضه مي كنند.

 
 

آب و هواي استان همدان معتدل كوهستاني است .ميزان بارش در اين استان مطلوب نيست هر چند كه ميانگين بارش سالانه ي اين استان از ميانگين بارش كشور بالاتر است . استان همدان از نظر منابع خاك وضعيت مطلوبي دارد ولي ميزان بارش جواب گوي منابع خاك در بخش كشاورزي استان نيست.

استان همدان با مشكل كم آبي رو به روست . اين امر علاوه بر لطمه زدن به بخش كشاورزي در برخي سال ها مشكلاتي را در زمينه ي تامين آب آشاميدني ايجاد مي كند. مطالعه ي مجدد و دقيق منابع آب استان بازنگري شيوه هاي استفاده از اين منابع و اقدام به ذخيره سازي آ ب ممكن است مشكلات كمبود آب و توزيع نا برابر را در فصول مختلف سال حل كند.

 


الف - منابع آب سطحي : استان همدان در محدوده ي سه حوضه ي آبريز عمده ي كشور قرار دارد. هر يك از رودهاي گاماسياب . قره چاي و تلوار به ترتيب به حوضه ي آبريز خليج فارس و درياي عمان . حوضه ي آبريز مركزي و حوضه ي آبريز درياي مازندران تعلق دار ند.

1- رود گاماسياب : اين رود دائمي . پر آب ترين رود استان است و با شعبه هايش . بين كوه هاي مياني و جنوبي استان جريان دارد . رود كاماسياب در مسير خود شاخه هاي مهمي به نامهاي  رود ملاير . قلقل رود و خرم رود را دريافت مي كند . گاماسياب پس از سيراب كردن دشت نهاوند و از جنوب غربي استان همدان وارد كرمانشاه مي شود . اين رود يكي از شاخه هاي مهم رود كرخه به شمار مي رود و در نهايت به خليج فارس مي ريزد .

2- رود قره چاي : اين رود فصلي بين كوه هاي مياني و شمالي استان جاري است . شعبه هاي مهم آن مانند رود آبشينه  و رود صالح آباد و ساير شعبات فرعي آن از قله هاي كوهستان الوند سرچشمه مي گيرند.

رود قره چاي از كوه هاي شمالي استان نيز شعبات ديگري به نامهاي خميگان . زهتران و دمق را دريافت مي كند . قره چاي پس از زهكشي بخش مهمي ازسطح استان از شرق استان همدان وارد استان مركزي مي شود و درنهايت به حوضه ي مسيله در حوضه ي آبريز مركزي مي ريزد .

3- رود تلوار : اين رود فصلي در شمال غربي استان جريان دارد و پس از طي مسافت كوتاهي وارد استان زنجان مي شود . تلوار از شاخه هاي رود قزل اوزن به حساب مي آيد كه در گيلان به سفيد رود معرف است و به درياي مازندران مي ريزد.

 


مهمترين سدهاي استان دو سد مخزني است كه برروي رود آبشينه ( يلفان ) احداث شده اند و به سد اكباتان و سد آبسينه معروف اند. هدف از احداث اين سدها در درجه اول تامين آب آشاميدني شهر همدان و سپس تامين بخشي از نيازهاي آبي زمين هاي كشاورزي پايين دست سدها بوده است .

ب - منابع آب زير زميني : استان همدان از نظر آب هاي زير زميني در بعضي از مناطق مثل دشت هاي قهاوند . رزن - فامنين . كبودر آهنگ و همدان - بهار در گذشته وضعيت مطلوبي داشته ولي درسالهاي اخير به علت بهره برداري بي رويه . سطح آب هاي زير زميني در اين دشتدها با كاهش شديد مواجه شده و وضعيت بحراني پيدا كرده است . از ميان چهار دشت نيمه ي جنوبي استان . دشت هاي اسدآباد و نهاوند از نظر آب هاي زيز زميني غني هستند . بهره برداري از منابع آب زير زميني در سطح استان به ترتيب اهميت توسط چاه هاي عميق و نيمه عميق . چشمه ها و قنات ها صورت مي گيرد . پيش ترين استفاده از منابع آب استان در بخش كشاورزي است و پس از آ? مصارف شهري و روستايي و سپس بخش صنعت و معدن قرار دارند.

 


مشكلات آب در سطح استان دو نوع است : مشكلات طيبعي و مشكلات اجرايي.

الف - مشكلات طيبعي : اين مشكلات عمدتا" به عوامل نامساعد طبيعي مربوط مي شوند. مانند :

- توزيع نامناسب زماني بارش

- توزيع نامناسب مكاني بارش

- پوشش فقير گياهي در حوضه ي آبخيز رودها

- شوري آب در بخشي از مناطق استان مثل قسمت هايي از دشت قهاوند

- وضعيت خاص ناهمواري هاي استان كه باعث مي شود همه ي رودها به خارج از استان سرايز شوند و هيچ رودي به استان وارد نشود و....

ب- مشكلات اجرايي : اين مشكلات بيش تر به نحوي بهره برداري از منابع آب استان مربئط است كه از جمله ي آنها مي توان به موارد زير اشاره كرد:

- سيستم قديمي آبياري ( اتلاف آب در شبكه هاي انتقال . رو باز بودن نهرها و تبخير شديد آب اتلاف آب توسط گياهان هرز كنار نهرها و روش آبياري غرقابي)

- سيستم سنتي بهره برداري ( احداث بندهاي خاكي و چوبي ناپا يدار كه اولين سيل آنها را تخريب مي كند ودر نتيجه . نهرها پر از رسوب مي شوند)

- آشنا نبودن كشاورزان با شيوه هاي آبياري كم مصرف ( مثل آبياري باراني و قطره اي )

- خشك شدن و كم آبي يا تخريب قنات ها در اثر بي توجهي يا حفر بي رويه ي چاه هاي عميق و نيمه عميق

- وجود خرده مالكي ( يك پارچه نبودن زمين هاي كشاورزي كه باعث كاهش بازدهي آبياري مي شود)

طرح ها و اقدامات جاري در زمينه ي منابع آب . طرح هاي موجود در زمينه ي منابع آب به دودسته تقسيم مي شوند: طرح هاي مربوط به تامين آب آشاميدني شهرها و روستاها و طرح هاي مربوط به تامين آب كشاورزي .

الف - طرح هاي مربوط به تامين آب آشاميدني شهرها و روستاها

- حفرچاه هاي عميق در دشت هاي استان .

- احداث سدهاي مخزني مثل سد آبشينه يا سدهاي در دست مطالعه مثل سد سياه كمر در شهرستان همدان . سد كلان در ملاير و سد امام زاد عسگر در شهرستان بهار .

ب - طرح هاي مربوط به تامين آب كشاورزي .

- سدهاي مخزني در دست مطالعه . شيرين سو.آلان عليا . قاباق تپه در شهرستان كبودر آهنگ . سد شنجور در شهرستان رزن . سد نعمت آباد در شهرستان اسد اّباد و سد ملوسان در شهرستان نهاوند.

- احداث بندهاي انحرافي در نقاط مختلف استان .

- تغذيه ي مصنوعي و كنترل سيلاب در دشت هاي اسدآباد . همدان - بهار. كبودر آهنگ . رزن

- فامنين و قهاوند.

- انجام دادن كارهاي مطالعاتي براي احداث شبكه هاي آبياري و زه كشي و ايستگاه پمپاژ در شهرستان نهاوند.